مفهوم شهر و شهرنشینی در زبان بلوچی و فرهنگ بلوچستان

عبدالسلام بزرگزاده – واژه شهر و شهرنشینی در زبان و فرهنگ بلوچ معنی و مفهومی متفاوت با سایر زبان ها و فرهنگ ها دارد حتی در مناطق مختلف جغرافیایی خود بلوچستان نیز تفاوت هایی وجود دارد .بلوچستان از دو منطقه جغرافیایی و آب و هوایی یعنی شهرهای شمالی آن که سرحد بلوچستان نامیده می شود و منطقه جنوبی و ساحلی که مکران بلوچستان است تشکیل شده است مردم منطقه سرحد قدیم اکثرا دامدار و کشاورز کوچ رو بوده اند و یکجا نشینی در یلاق و قشلاق آن بصورت سکونت در مکان های موقت و غیرثابت در سیاه چادر که در اصطلاح محلی به آن گدام می گویند و هر طایفه چراگاه و محل سکونت خاص خود را داشته که خانوارهای هر طایفه بستگی به جمعیت خانواده یک یا چند گدام بر پا می کردند و سایر خانوارهای آن طایفه در جوار آنها نیز سیاه چادرهای خود را علم می کردند تعداد زیادی از این گدام ها کنار هم تشکیل یک ” هلک ” یعنی محل زندگی جمعی و اجتماعی خانوارهای یک طایفه می داد .بنابراین یکجا نشینی در منطقه سرحد بلوچستان یعنی ” هلک ” و مفهوم شهر امروزی را دارد که مقررات اجتماعی و فرهنگی خاص خود را داشته که تک تک افراد ” هلک ” همانند شهر امروزی ملزم به رعایت این مقررات عمومی بوده اند.
می توان گفت شهر در مفهوم فرهنگی مردم سرحد بلوچستان یعنی ” هلک ” و شهروند شهرنشین یعنی ” هلک نند ” و جایی که محل کشاورزی و باغات مردم بوده و زمین های اطراف رودخانه و چشمه ها یا دامنه کوه ها که مردم آن هلک زمین ها را کشت یا بصورت دیم کشاورزی می کردند در اصطلاح محلی و بومی ” شهر ” می گفتند .و اگر کسی باغ بزرگ یا زمین کشاورزی زیادی داشت عنوان می شد که یک شهر آباد کرده واین مفهوم را بیشتر برای محل کشاورزی و باغات بکار رفته در حالی که محل سکونت جمعی و یکجانشینی یعنی مفهوم امروزی شهر را ” هلک یا هنکین ” می گفتند.
در منطقه جنوبی بلوچستان یعنی ” مکران ” که بیشتر مردم در این منطقه مسکن ثابت و دایم داشتند و کشاورزی نیز از طریق آب قنات آبیاری و منازل مسکونی از خشت و گل ساخته می شده تعداد زیادی از خانه های خشتی گلی در یک جا ساخته و برای حفاظت از دشمنان اطراف محل سکونت جمع زیادی از مردم بصورت یکجانشینی با حصار دیواری محکم و بلند بنا و درب ورودی مستحکم تعبیه می شد که به این یکجانشینی در منطقه مکران بلوچستان ” کلات ” می گفتند یعنی همان قلعه و هر کلات در اطراف خود خندق داشته تا حمله افراد متهاجم به راحتی در این منطقه امکان پذیر نباشد اما زمین های کشاورزی مردم در بیرون قلعه به محل کشاورزی و نخلستان های انبوه و باغات ” شهر ” می گفتند . در این منطقه از بلوچستان نیز مفهوم شهر محل سکونت جمعی نبوده بلکه به نخلستان شهر می گفتند و به محل سکونت جمعی و یکجانشینی ” کلات ” می گفتند و به کسی که در این کلات زندگی می کرد یعنی به شهروند و شهرنشین ” کلات نند” یا ” باشندگ ” می گفتند در زندگی اجتماعی و یکجا نشینی مردم مکران بلوچستان یعنی قلعه نشینی نیز مقررات عمومی و اجتماعی خاص خود حکفرما بوده و حقوق شهروندی و حقوق عمومی و اجتماعی می بایست رعایت می شد در هر کلات محل هایی برای جلسات عمومی و هم اندیشی و همفکری وجود داشته که به آن ” ساوات ” می گفتند . خانه های مردم عادی در یک سو و اعیان نشین در داخل کلات در جایی مخصوص بوده یعنی عموم نشین و اعیان نشین که حاکم قلعه و اطرافیان می نشستند وجود داشته است.
مکان های عمومی نیز مانند انبارهای آذوقه و … جای مشخصی در قلعه داشتند دیوار قلعه و خانه های عموم مردم و خانه حاکم هر کدام معماری و تزئین و نمای خاص خود را داشته که از همان طرح ها و موتیف های مرسوم سوزن دوزی و سفالگری البته با استفاده از خشت و گل و نحوه ی چیدمان آن طراحی می شده . در برخی موارد برای نمای داخل از آیینه های کوچک نیز استفاده می کردند.
هر قلعه محافظ و نگهبان نیز داشته است به همین دلیل زندگی اجتماعی در قلعه بیشتر به شیوه شهر نشینی امروزی شبیه بوده و تشکیلات مورد نیاز شهری را داشته همین امر سبب ایجاد مشاغلی بوده که که در شیوه زندگی ” هلک نشینی ” وجود نداشته است . در کلات نشینی به دلیل وجود این مشاغل و نیز رعایت نظم عمومی و اجتماعی به شیوه شهر امروزی یک نوع تقسیم بندی طبقاتی ناشی از این مشاغل وجو داشته است .
در هر دو منطقه ( سرحد بلوچستان و مکران ) که سکونت جمعی بوده چه به شیوه ی هلک نشینی چه به شیوه ی کلات نشینی در فرهنگ و زبان بلوچی مفهوم شهر به محل کشاورزی اطلاق می شده نه محل سکونت و محل سکونت جمعی و یکجانشینی به مفهوم شهر امروزی را در منطقه سرحد بلوچستان هلک و یا هنکین و در منطقه مکران بلوچستان کلات می گویند . رعایت امور جمعی و مشارکت مردمی و همکاری و تعاون از فرهنگ بارز مردم بلوچ بوده و هست که در قدیم بصورت” حشر ، بجار و هلک لڈی “اجرا می شده که هم اکنون نیز می توان در زندگی مدرن شهری مسئولین و مدیران شهر و برنامه ریزان امورشهر به خصوص شوراهای شهر و شهرداری ها با توجه روحیه مشارکت پذیری و فرهنگ همیاری و همکاری مردم بلوچ بهره برده و مسئولین امور شهری از این سرمایه معنوی و فرهنگی حداکثر استفاده را بنمایند تا شاهد مشارکت بیشتر مردم و همکاری آنها در امور عمرانی و فرهنگی و توسعه همه جانبه شهرهای بلوچستان باشیم.